W ostatnim czasie wiele mówiło się o wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej „ETPC” lub „Trybunał”) w sprawie Olewnik oraz Olewnik – Cieplińska przeciwko Polsce (nr skargi 20147/15), w której ETPC orzekł o naruszeniu przez Polskę szeregu przepisów Konwencji w związku z błędami popełnionymi w śledztwie w sprawie porwania i zabójstwa Krzysztofa Olewnika. Skarżącym, ojcu i siostrze zamordowanego, Trybunał łącznie zasądził kwotę 100.000 € tytułem słusznego zadośćuczynienia za doznane szkody niemajątkowe. W innych sprawach Trybunał potrafi poprzestać na stwierdzeniu, że doszło do naruszenia prawa skarżącego, jednakże nie przyznając mu nic tytułem słusznego zadośćuczynienia.
Od czego zatem zależy, czy i ile pieniędzy skarżący może uzyskać w Trybunale w Strasburgu? Odpowiedzi na te pytania przedstawiam poniżej.
PODSTAWA PRAWNA I RODZAJE SŁUSZNEGO ZADOŚĆUCZYNIENIA
Przesłanki przyznania słusznego zadośćuczynienia (ang. just satisfaction) uregulowane zostały w Artykule 41 Konwencji Praw Człowieka. Zgodnie z tym przepisem, słuszne zadośćuczynienie może zostać przyznane w przypadku stwierdzenia naruszenia Konwencji, jeśli prawo krajowe pozwala na jedynie częściowe zadośćuczynienie oraz jeśli zasądzenie odpowiedniej kwoty jest zdaniem Trybunału niezbędne. Nie jest to zatem obowiązek Trybunału, aby zawsze i w każdej sprawie, którą rozpozna stwierdzając naruszenie praw człowieka przyznać jakąkolwiek kwotę pieniężną
SZKODA MAJĄTKOWA, NIEMAJĄTKOWA, ZWROT KOSZTÓW I WYDATKÓW
Zgodnie z Artykułem 41 Konwencji, słuszne zadośćuczynienie może zostać przyznane tytułem naprawienia:
1. szkody majątkowej,
2. szkody niemajątkowej;
3. zwrotu kosztów i wydatków poniesionych w związku z postępowaniem (w tym również na etapie postępowania krajowego).
ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY MIĘDZY NARUSZENIEM KONWENCJI A SZKODĄ LUB KRZYWDĄ
Niezbędną przesłanką dla uzyskania zadośćuczynienia jest wykazanie bezpośredniego związku przyczynowego między zarzucanym naruszeniem Konwencji, a powstałą w ten sposób szkodą (lub doznaną krzywdą). Trybunał wielokrotnie podkreślał, że zasądzenie zadośćuczynienia nie ma charakteru karnego. Nie służy ono zatem ukaraniu Państwa odpowiedzialnego za naruszenie, a jedynie naprawieniu wynikłej z tego szkody.
KIEDY SŁUSZNE ZADOŚĆUCZYNIENIE NIE ZOSTANIE ZASĄDZONE?
Wbrew jednak powszechnemu mniemaniu, stwierdzenie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka naruszenia przepisów Konwencji nie zawsze prowadzi do przyznania skarżącemu odpowiedniej kwoty tytułem słusznego zadośćuczynienia. Zdarza się bowiem, że Trybunał uznaje, że samo orzeczenie naruszenia Konwencji stanowi wystarczający środek dla zadośćuczynienia za doznane krzywdy. Takie sytuacje należą jednak do mniejszości i ograniczają się zwykle do naruszeń prawa do sprawiedliwego procesu, gdzie efektem orzeczenia o naruszeniu, będzie wznowienie postępowania przed sądem krajowym lub do spraw, w których skarżący dochodzą głównie naprawienia szkody majątkowej. Czasami jest to również powodowane postawą skarżącego, który w znacznej mierze w ocenie Trybunału przyczynił się do powstania naruszenia praw człowieka. Może się tak również zdarzyć na skutek nieuwagi i niezgłoszenia roszczenia skarżącego o zapłatę mu słusznego zadośćuczynienia w odpowiednim czasie wraz z dowodami, które potwierdzają poniesioną przez niego szkodę lub krzywdę. Najodpowiedniejszą porą, kiedy należy to zrobić to chwila składania odpowiedzi na obserwacje Rządu. Wcześniej zazwyczaj nie ma to zbyt dużego sensu, gdyż nie są w pełni znane koszty postępowania przed samym Trybunałem.
SZKODA MAJĄTKOWA
Główną zasadą, którą kieruje się Trybunał zasądzając kwotę tytułem doznanej szkody majątkowej, jest przywrócenie stanu, który istniałby, gdyby nie dokonane naruszenie Konwencji (restitutio in integrum). Zadośćuczynienie przyznane w tym celu pokrywa zarówno rzeczywiście poniesioną szkodę (damnum emergens), jak i korzyści utracone ze względu na dokonane naruszenie (lucrum cessans). Oczywiście obowiązek udowodnienia faktu zaistnienia szkody, jej wysokości oraz związku przyczynowego między szkodą oraz naruszeniem, spoczywa w całości na skarżącym.
W głośnej sprawie zainicjowanej przez koncern naftowy Yukos (OAO Neftyanaya Kompaniya Yukos v. Russia, nr skargi 14902/04) ETPCz orzekł, że nie jest możliwe przewidzenie wyniku postępowania karnoskarbowego, nawet gdyby skarżącej spółce zapewniono odpowiedni czas na przygotowanie się do postępowania i odrzucił roszczenia związane z naruszeniem Artykułu 6 Konwencji (gwarantującym prawo do sprawiedliwego procesu). Tym niemniej, orzekając o słusznym zadośćuczynieniu za szkodę majątkową poniesioną w związku z nałożeniem na Yukos nielegalnych kar podatkowych (prowadzących do naruszenia Artykułu 1 Protokołu nr 1 do Konwencji), Trybunał zasądził na rzecz byłych udziałowców Yukos prawie 2 miliardy Euro. Jest to najwyższa kwota, jaką kiedykolwiek przyznał Trybunał na rzecz jakiegokolwiek skarżącego.
W przypadkach, w których nie jest możliwe precyzyjne ustalenie wysokości poniesionej szkody, Trybunał dokonuje jej szacunkowej oceny, biorąc pod uwagę dostępne dowody przedłożone przez strony. Biorąc pod uwagę, że zadośćuczynienie zasądzone na podstawie Artykułu 41 Konwencji ma być „słuszne” (ang. just), jego kwota może zostać pomniejszona, jeśli przemawiają za tym względy słuszności. Dzieje się to zwykle w sytuacji, gdy skarżący w jakiś sposób przyczynił się do skutków naruszenia lub w jakiś sposób uzyskał korzyść w związku z daną sytuacją.
SŁUSZNE ZADOŚĆUCZYNIENIE A SZKODA NIEMAJĄTKOWA
Kwota przyznana tytułem naprawienia szkody niemajątkowej jest odpowiednikiem polskiego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Wiąże się ona z rekompensatą za negatywne doznania psychiczne i emocjonalne, których oczywiście nie da się w żaden sposób wycenić. Przyznając stosowną kwotę Trybunał kieruje się zasadami słuszności oraz standardami wypracowanymi w swoim orzecznictwie. Najwyższe kwoty (mieszczące się zwykle w przedziale od 30.000 € do 300.000 €) są zazwyczaj zasądzane w sprawach dotyczących naruszeń o najcięższym charakterze (naruszenie prawa do życia, zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania itp.). W pozostałych przypadkach kwoty te nie przekraczają zwykle 10.000 €.
We wspomnianej na wstępie sprawie Olewnik oraz Olewnik-Cieplińska przeciwko Polsce Trybunał zasądził na rzecz skarżących łącznie 100.000 € słusznego zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, poniesioną w związku z naruszeniem Artykułu 2 (gwarantującego prawo do życia). Podobne kwoty zostały przyznane skarżącym Husayn (Abu Zubaydah – nr skargi 7511/13) oraz Al-Nashiri (nr skargi 28761/11), wobec których Trybunał orzekł o naruszeniu przez Polskę szeregu przepisów w związku z umożliwieniem Stanom Zjednoczonym torturowania skarżących w tajnym więzieniu CIA.
ZWROT KOSZTÓW I WYDATKÓW
Żądanie zasądzenia kwoty pokrywającej poniesione koszty i wydatki może obejmować zarówno etap postępowania przed sądami krajowymi oraz przed samym Trybunałem Praw Człowieka. Mogą one obejmować koszty pomocy prawnej, opłaty sądowe, wydatki na korespondencję oraz wszelkie inne wydatki poniesione w związku z dochodzeniem praw gwarantowanych przez Konwencję. Wszelkie żądania zwrotu powyższych kwot muszą zostać odpowiednio udokumentowane, poprzez przedłożenie faktur lub innych dowodów potwierdzających, że ich poniesienie było konieczne oraz wskazujących ich wysokość.
Należy pamiętać, że Trybunał zasądza odpowiednią kwotę tytułem zwrotu jedynie w takim zakresie, w jakim uznał, że doszło do naruszenia Konwencji. Nie uzyskamy zatem zwrotu kosztów w związku z podniesieniem zarzutów, które zostały oddalone lub uznane za niedopuszczalne. Co więcej, jeśli Trybunał uzna, że koszty poniesione przez skarżącego lub skarżącą były zbyt wygórowane, dokona ich stosownego pomniejszenia, według własnego uznania.
TERMIN WYKONANIA WYROKU ORAZ ODSETKI
Przyznając określoną kwotę tytułem zadośćuczynienia, Trybunał wyznacza termin wykonania wyroku i zazwyczaj są to 3 miesiące od dnia jego uprawomocnienia się. W przypadku niedotrzymania terminu zapłaty przez państwo, skarżącemu przysługują odsetki w wysokości stopy procentowej kredytu Europejskiego Banku Centralnego (obecnie 0.25%) powiększonej o 3%.
W Polsce za wykonanie orzeczeń ETPCz odpowiada specjalna jednostka funkcjonująca w ramach Ministerstwa Spraw Zagranicznych.